حقوق زنان، جنسیت و آی سی تی

کنشگران داوطلب
نویسنده: مریم شیرازی
گزارش سالیانه دیدبان جامعه اطلاعاتی – ۲۰۱۳

تأثیر فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات بر زندگی روزمره، فرهنگ، اقتصاد و سیاست سبب ایجاد رفتارهای متناقض در عرصه‌ی تصمیم‌گیری از سوی حاکمیت شده است، از طرفی تغییر و تحول و تأثیر سریع تکنولوژی بر عرصه‌های مختلف از جمله کسب‌وکار و سود حاصل از خدمات فن آوری اطلاعات و ارتباطات مانع آز آن می‌شود تا قدرتی بتواند از ورود تکنولوژی به کشور جلوگیری کند اما نگاه منفی و گاه امنیتی حاکم بر آن نشان از هراس حکومت از چگونگی استفاده از آن در بین مردم دارد.
سال‌ها و به بهانه‌ی “تهاجم فرهنگی” از وضع قانون ممنوعیتِ استفاده از تجهیزات ماهواره‌ای می‌گذرد و با وجود استفاده‌ی گسترده از ماهواره در بین مردم و خانواده‌ها همچنان ابزاری قانونی برای حمله و بازرسی های گاه‌به‌گاه خانه به خانه برای جمع‌آوری تجهیزات ماهواره‌ای فراهم می‌نماید. در راستای ایجاد محدودیت و امکان کنترل بیشتر خدمات اینترنت و موبایل، قوانینی برای محدود کردن استفاده از پهنای باند و خدماتی همچون MMS و وایمکس نیز وضع گردیده است.
در جریان انتخابات سال ۸۸ و بعد از آن بیم‌ها و هراس‌های حاکمیت در استفاده از تکنولوژی آی سی تی توسط مردم تشدید شد، نگاه امنیتی حاکم سبب محدود کردن سرعت اینترنت و پهنای باند، ره گیری و محدود کردن خدماتی همچون پیام کوتاه و شنود تلفن‌های ثابت و همراه و قطعی اینترنت در زمان های خاص، فیلترینگ گسترده‌ی سایت‌ها و ارسال نویز بر سیگنال های شبکه‌های خبری فارسی زبان در سطح شهرها و ماهواره‌های مختلف گردید، همچنین حضور سپاه و نهادهای وابسته به آن و همچنین مؤسسات مرتبط با بیت رهبری و مراجع در پروژه‌های کلان مرتبط به پروژه‌های زیرساختی و مخابراتی پر رنگ تر شد. هر چند سیاست‌گذاری های کلان در حوزه‌ی زیرساخت تحت تأثیر تحریم های بین‌المللی قرار گرفته است و به‌خصوص در سال های اخیر این صنعت در اولویت برنامه‌ریزی های کلان قرار نداشته است اما ضعف مدیریتی در سیاست‌گذاری های فرهنگی و استفاده از امکانات موجود مشهود است.
با این نگاه و با توجه به پارادایم ذهنی حاکمیت به‌خصوص در سال های اخیر نسبت به مسائل زنان، شرایط امنیتی حاکم بر فضای مجازی و وضعیت آی سی تی در کشور، بدیهی ست که فاصله‌ی رسیدن به شرایط مطلوب طولانی به نظر آید در این میان فقر آماری در این حوزه و عدم شاخص جنسیت در پژوهش های آماری در حوزه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات مانعی جدی جهت تحلیل دقیق وضعیت موجود در حوزه‌ی آی سی تی و بررسی وضعیت و جایگاه زنان در استفاده از این فن‌آوری است که باید به آن توجه ویژه‌ای نمود.

میزان نفوذ ICT در کشور ایران

با توجه به گزارش انجمن اقتصاد جهانی و سخنان مدیر کل دفتر بررسی های اقتصادی وزارت ارتباطات و اطلاعات دولت نهم ، ایران در جدول آمادگی شبکه در منطقه رتبه‌ی ۱۶ را در میان ۲۰ کشور منطقه و رتبه‌ی ۱۰۴ را در سال ۲۰۱۲ میان کشورهای جهان به خود اختصاص داده است ، طبق همین گزارش و با توجه به زیرشاخص تأثیر اقتصادی و اجتماعی ICT ، ایران رتبه‌ی هفده‌ام را در میان کشورهای منطقه در این سال داشته است . طبق گفته‌ی این مقام مسئول در وزارت ارتباطات و گزارش شاخص آمادگی شبکه NRI در مورد رتبه ایران در زیرشاخص کاربردهای ICT ، ایران رتبه چهاردهم این زیرشاخص را در بین بیست کشور منطقه به خود اختصاص داده است .
اما آمارهای رسمی نشان از رشد ضریب نفوذ اینترنت در کشور طی سال های متوالی دارد، طبق آخرین آمار رسمی در سال ۱۳۸۹ مرکز آمار ایران که مورد تأیید سازمان جهانی مخابرات نیز است ضریب نفوذ اینترنت در مناطق شهری ۱۸٫۹درصد و در مناطق روستایی ۴ درصد است که این آمار نشان از شکاف دیجیتالی در مناطق شهری و روستایی دارد. همچنین طبق همین گزارش ضریب نفوذ اینترنت در مردان ۱۶٫۶ درصد و در زنان ۱۲٫۷ در صد است. از بین کاربران اینترنت ۵۸٫۱ درصد مردان و ۴۱٫۹ درصد زنان را تشکیل می‌دهد.
هر چند آمارهای ضد و نقیضی با توجه به تعریف رسمی از “کاربر اینترنت” در ایران، تحلیل‌ها را با تردید مواجه کرده است به‌طوری که مرکز مدیریت توسعه‌ی ملی اینترنت ضریب نفوذ۵۹٫۵ درصدی اینترنت در شش ماه اول سال ۹۱ را گزارش داده است که طبق همین گزارش بیشتر استفاده‌کنندگان اینترنت از طریق GPRS موبایل به شبکه وصل می‌شوند . که در صورت ارائه اسناد خواسته شده به اتحادیه‌ی مخابرات و اثبات آن با توجه به گسترش شبکه‌ی موبایل امید به کم رنگ شدن شکاف دیجیتالی بین نقاط شهری و روستایی را با خود دارد. هر چند سرعت محدود جی پی آر اس از موضوعات قابل توجه است.

نگاهی بر فن آوری اطلاعات و ارتباطات با رویکرد جنسیتی

همچنان که به‌صورت کلی به آن اشاره شد، وضعیت نامناسب صنعت آی سی تی، سبب شده است که از پتانسیل های موجود در این صنعت آن‌چنان که باید در خصوص “قدرت بخشی” به زنان و ایجاد فرصت های برابر در حوزه‌هایی همچون اشتغال زنان استفاده نشود. از طرفی فقر آماری، عدم شاخص جنسیتی در بسیاری از پژوهش های صنعت آی سی تی، عدم حساسیت در بین فعالین حوزه‌ی زنان نسبت به مسائل و مشکلات مرتبط با تکنولوژی آی سی تی همچون خشونت های الکترونیکی، باعث شده است در این حوزه منابع مطالعاتی –پژوهشی اندک باشد. بااین‌حال زندگی زنان روزانه در ابعاد مختلف تحت تأثیر فن آوری اطلاعات و ارتباطات قرار می‌گیرد.

استفاده‌ی زنان از فضای اینترنت و تکنولوژی آی سی تی

بررسی نقش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی و تأثیرگذاری بر سبک زندگی زنان و میزان طرح مطالبات حقوقی زنان بی‌شک احتیاج به تحقیقات گسترده دارد اما بررسی‌های غیر رسمی نشان می‌دهد که اینترنت و وبلاگ‌نویسی زنان و شبکه‌های اجتماعی همچون فیس‌بوک فرصتی برای زنان فراهم کرده است تا به بیان تجربیات زنانه‌ی خود بپردازند، همچنین فرصتی است برای بیان تجربه‌هایی که پیش‌تر کمتر در حوزه‌ی عمومی مطرح می‌شد.به طور مثال در این فضا شاهد بیان تجربیات زنانه‌ای هستیم که در گذشته با عناوینی همچون “حیا” زنان را به سکوت وا‌می‌داشت. بیان احساسات عاشقانه در فضای عمومی؛ بیان تجربیات مادری، دوران حاملگی و تولد نوزاد، تنهایی‌ها و … از جمله مواردی ست که تعداد بیشتری از زنان در فضای مجازی و عمومی فرصت بیان آن را به‌دست آورده‌اند.
اینترنت همچنین ابزار موثری برای فعالین حوزه‌ی زنان برای پیش برد طرح مطالبات خود به شمار می‌رود، در سال های گذشته و به طور مثال در بین اعضای فعال کمپین یک میلیون امضا اینترنت و سیستم های نامه‌های الکترونیکی ابزاری موثر برای ارتباط‌گیری بین فعالین به حساب می‌آمد، جمع‌آوری بیانیه‌های متعدد در راستای حمایت از بازداشت‌شدگان و زندانیان سیاسی از جمله زندانیان سیاسی زن در سال های ۸۸ و پس از آن از جمله مواردی ست که اینترنت نقش موثری داشت.

همچنین در سال های اخیر می‌توان به کمپین “نه به حجاب اجباری” اشاره کرد که در فضای مجازی و شبکه‌ی فیس‌بوک فعال گردید، کمپینی که در آن زنان بسیاری به نوشتن نظرات و تجربیات فردی خود در خصوص حجاب و اعتراض به حجاب اجباری پرداختند. همچنین در طیفی دیگر و علی‌رغم یک ” باید ” ایدئولوژیکی در خصوص داشتن حجاب وبلاگی فعال شد که در آن به تجربه‌ی شخصی زنان در خصوص حجاب و “داشتن چادر” می‌پرداخت . هر چند این گفتگوها هیچ‌کدام در عمل تأثیری نسبت به تغییر وضع موجود نداشت اما بیان تجربیات فردی زنانه در خصوص موضوعی مناقشه آمیز “حجاب زنان” بود.

نگاهی به تحصیلات: سواد اطلاعاتی و آموزش

هر چند بحث سهمیه‌بندی‌های جنسیتی در پذیرش دانشجو و سیاست‌های پراکنده‌ی بومی‌سازی به‌خصوص در سال های اخیر مطرح است و دختران جوان در سال گذشته برای انتخاب بعضی از رشته‌های مهندسی و شهرها با مانع روبرو شدند، اما حضور زنان در بخش مهندسی و دیگر رشته‌های مرتبط با تکنولوژی فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات با محدودیت مواجه نیست و علاقه‌مندان می‌توانند در رشته‌های مختلف دانشگاهی تا مقاطع بالا تحصیلات خود را ادامه دهند، هر چند کیفیت آموزشی و ناکارآمدی نظام آموزشی در دانشگاه‌ها تأثیر مستقیم بر کاهش سواد اطلاعاتی دارد که می‌باید مورد توجه قرار گیرد.
در برخی استان‌ها و مناطق محروم به دلیل محدودیت‌های مربوط به امکانات آموزشی و دسترسی به منابع، امکان برگزاری دوره‌های آموزشی حرفه‌ای و پیشرفته‌ی مرتبط با فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات، نه در سطح دانشگاه نه در سطح آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای وجود ندارد. همچنین به دلیل مشکلات زیرساختی امکان استفاده از خدمات آموزش‌های از راه دور از راه شبکه‌ی اینترنت نیز برای آنان امکان‌پذیر نیست.
آمارهای غیر رسمی سهم زنان در رشته‌های مهندسی مرتبط با این فن‌آوری در سطح کارشناسی ارشد در سال ۱۳۸۷ نشان می‌دهد که میزان تحصیلات دختران در رشته‌های فنی و حرفه‌ای بسیار پایین است. در دانشگاه در سطح کارشناسی ۱۰٫۹درصد در رشته‌های مهندسی تحصیل می‌کنند، در دوره‌ی کارشناسی ارشد در رشته‌های وابسته به فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات نیز نسبت حضور دختران بسیار کمتر از پسران است: مهندسی برق ۱۹٫۵۱ درصد، مجموعه‌ی مهندسی فن‌آوری اطلاعات ۳۸٫۷۱ درصد و در مجموعه‌ی مهندسی کامپیوتر ۲۷٫۶۴درصد.

نگاهی به اشتغال زنان در حوزه‌ی آی سی تی

با این وجود اما طبق نظرات صاحبان تجربه در صنعت آی سی تی، با توجه به مشکلات و محدودیت‌هایی که در رشته‌های دانشگاهی مربوط به آی تی برای زنان به‌خصوص در مناطق روستایی دیده می‌شود اما می‌توان دختران زیادی را دید که از این رشته با موفقیت فارغ‌التحصیل می‌شوند اما به دلیل فراهم نبودن شرایط و نگاه مردانه‌ای که در این حوزه وجود دارد نمی‌توانند برای خود، کار مناسبی پیدا کنند، در واقع بزرگ‌ترین مشکل رشد زنان در بخش فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات علاوه بر مشکلات آموزشی نبود فرهنگ و وجود باورهای غلط است .

در حوزه‌ی اشتغال رویکرد حاکم بر تصمیم‌گیری‌ها به‌جای ایجاد قوانین و خدمات حمایتی از زنان، معطوف به تقسیم و تفکیک جنسیتی در حوزه‌های مختلف کاری است.
به دلایلی از جمله سرعت بالای تحولات تکنولوژیکی، آموزش مستمر در زمان کار در حوزه‌هایی همچون فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات یک امر ضروری است. در حال حاضر، اکثر متخصصان آموخته‌های خود را با فعالیت تجربی و در حین کار به‌دست می‌آورند. این در حالی است که تعداد زنانی که در حوزه‌های تخصصی و در موقعیت‌های مهندسی مشغول به کار هستند بسیار اندک است و همین مسأله موجب اختلاف در سطح دانش فنی و درآمدهای مالی می‌شود.
استفاده از دست‌آوردها و جنبه‌های مختلف فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در سطح شرکت‌ها و سازمان‌های خصوصی و دولتی رایج است، هر چند آمار رسمی از درصد اشتغال زنان در این حوزه وجود ندارد، اما بنا بر آمارهای غیررسمی درصد بسیاری از زنان در مشاغلی همچون منشی‌گری، و خدمات پشتیبانی و سرپرستی سیستم (System Administration) و فروش به‌صورت تخصصی و حرفه‌ای مشغول به کار هستند. این در حالی است که این موقعیت‌های کاری از سطح دستمزد بالایی برخوردار نیستند.

در بخش دولتی، به خاطر ساختار سنتی حاکم بر سازمان، نگاه تفکیک جنسیتی پررنگ‌تر است، به‌طوری که در مشاغل خاص از جمله مشاغل مهندسی که نیاز به مأموریت‌های متعدد است، در هنگام استخدام و یا جابه‌جایی افقی در سازمان‌ها برای زنان ایجاد محدودیت می‌کنند و به‌عنوان یک کار نامناسب در نظر گرفته می‌شود. در بخش خصوصی، اما به دلایلی همچون سودآوری اقتصادی، از سرمایه‌گذاری روی زنان به دلیل ترس از ترک شغل به دلایل مختلف با احتیاط برخورد می‌کنند و در هنگام استخدام افراد به‌صورت عمومی با نگاه جنسیتی و تفکیک مشاغل تصمیم‌گیری می‌کنند.
در حوزه‌ی مدیریتی حضور کم‌رنگ زنان به شدت دیده می‌شود. اکثر هیئت‌های مدیره‌ی شرکت‌های مخابراتی دولتی و نیمه‌دولتی و مدیران عامل شرکت‌های فعال را در حوزه‌ی فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در بخش دولتی مردان تشکیل می‌دهند و درصد کمی از زنان با عنوان مدیرعامل در بخش خصوصی و به‌عنوان کارآفرین مشغول به کار هستند. طبق آمار در ۶۵ مرکز پارک علم و فن‌آوری در سطح کشور تنها حدود ۶ درصد آن توسط زنان اداره می‌شوند. به دلیل سخت‌کوشی فردی زنان، تعداد آن‌ها در سطوح مدیریت عملیاتی (مدیریت میانی) و هماهنگ‌کنندگان تیمی (senior expert / coordinator) در حال افزایش است.
در مقام مقایسه‌ی نسبی اعضای جوامع شهری با اعضای جوامع روستایی و عشایری در ایران، شهرنشینان با استفاده از امکانات آموزشی و منابع اطلاعاتی در دسترس خود، از مواهب آموزشی و پرورشی بیشتری برخوردارند و نیز، درحالی‌که روستانشینان و عشایر چادرنشین و کوچ‌رو به مقدار کمتری به این امکانات و منابع دسترسی دارند. زنان روستایی و عشایری، در مقام مقایسه با مردان همین جوامع، باز هم به مقدار خیلی کمتری از مواهب برنامه‌های آموزشی و پرورشی در کل جامعه برخوردار بوده و هستند. بدین جهت می‌توان زنان روستایی و عشایری را به علت عدم دسترسی به منابع و اطلاعات و امکانات آموزشی، به‌عنوان مستضعف‌ترین اقشار جامعه بزرگ ایران قلمداد کرد.
در این راستا، با توجه به مشکلات اقتصادی و بیکاری در بخش وسیعی از زنان روستایی لزوم استفاده از امکانات فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات مورد توجه قرار می‌گیرد، اما علاوه بر مشکلات زیرساختی، مشکلاتی از قبیل سطح سواد آموزشی و آگاهی از امکانات آن لزوم استفاده از الگوها و نمونه‌های بین‌المللی مناسب با جامعه‌ی ایران با توجه به تمامی محدودیت‌های موجود، در پروژه‌ها و برنامه‌های روستایی دیده می‌شود.

در سال های اخیر شاهد اجرای طرح “دورکاری” در بعضی از اداره‌های دولتی بودیم که امید می‌رفت استفاده موثر از اینترنت و صنعت آی سی تی بتواند به زنان به‌خصوص به زنانی که به دلیل نقش مادری خود با مشکلاتی مواجه هستند و یا به زنانی که در مرخصی زایمان به سر می‌برند کمک کند تا بتوانند راحت تر به موقعیت شغلی خود برگردند اما پارادایم ذهنی مجریان طرح و سوء مدیریت‌ها باعث شد در عمل این طرح به شکست منجر شود و به پاره‌وقت شدن اجباری زنان کارمند و کاهش دست مزد منجر گردد.

خشونت های الکترونیکی علیه زنان و اقدامات قضایی – امنیتی
از جمله کژ کارکردهای اینترنت و فضای مجازی، خشونت‌هایی ست که علیه زنان در این فضا اتفاق می‌افتد، فیلم‌برداری از روابط شخصی و سکسی و پخش آن در سطح جامعه بدون رضایت زنان، استفاده از عکس های خصوصی زنان در شبکه‌های اجتماعی از جمله فیس‌بوک و دست‌کاری بر این تصاویر و تبدیل آن به عکس‌های هرزه نگارانه و پخش آن تا کنون قربانیان زیادی گرفته است
طبق آمار هتک حیثیت دومین جرم اینترنتی در کشور است هر چند گزارش های آماری ارائه شده کمتر به تفکیک جنسیت است ، اما پرونده‌های موجود در سیستم های قضایی در خصوص ارسال پیامک های تحقیرآمیز و توهین‌آمیز و تهدید زنان با خشونت های کلامی گسترده از طریق موبایل ، تهدید به ارسال عکس های شخصی در فضای اینترنت و باج‌گیری از آنان و یا خانواده‌هایشان از جمله مواردی ست که در سال های اخیر به‌صورت گسترده‌ای مطرح می‌شود.
در این خصوص، نهادهای امنیتی همچون پلیس فضای تبادل اطلاعات (فتا) برای پی گیری جرائمی موصوف به جرائم رایانه‌ای فعالیت خود را آغاز کرده است که از جمله مصادیق این جرائم تحریک، تشویق، ترغیب، تهدید یا تطمیع افراد به دستیابی به محتویات مستهجن و مبتذل و استفاده ابزاری از افراد در تصاویر و محتوا و تحقیر و توهین به جنس زن است. هر چند تا کنون رویکرد حمایت‌گرایانه در باب ایجاد امنیت فضای سایبری در راستای افزایش سانسور زنان است .
در این حوزه اما نگاه به ترکیب اعضای تشکیل دهنده‌ی نهادها و سازمان‌هایی همچون پلیس سایبری، شورای حل اختلاف جرائم رایانه‌ای شورای عالی فضای مجازی و … نشان از مردانه بودن این نهادها دارد که در گسترش ساختارهای مردانه بر ایجاد امنیت در فضای مجازی موثر است.
فن آوری اطلاعات و ارتباطات و تهدید علیه هویت و فرهنگ جامعه
سخن از هویت زنان و فرهنگ جامعه‌ی ایرانی و تأثیر فن آوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند از منظرهای مختلف مورد بررسی قرار گیرد، از نقش فن آوری اطلاعات و ارتباطات در پروسه‌ی سکولاریزاسیون تا نقش اطلاعات و ارتباطات در” جنگ نرم ” که چند سالی ست وارد ادبیات سیاسی کشور شده است و تلاشی برای تثبیت جامعه‌ای با معیارهای اسلامی. این تفاوت دیدگاه‌ها سبب نزاع های کلامی و گفتاری بسیاری در طیف های مختلف فکری شده است و البته بحث عفت عمومی و زنان از محورهای مهم مباحث مطرح شده است. یکی از آخرین نزاع‌ها که در گروه‌های درون حاکمیت، مراجع تقلید و دولت بوجود آمد در خصوص تکنولوژی 3G است. گروهی از مراجع تقلید به دلیل برهم خوردن عفت عمومی خانواده‌ها و داشتن خدمات تلفن تصویری آن را حرام اعلام و گروهی از متخصصین این نوع تکنولوژی را با تکنولوژی بمب های هسته‌ی مقایسه نمودند .این در حالی ست که این تکنولوژی می‌تواند به طور مثال کمک موثری به مادران شاغل جهت امنیت روانی آنان در هنگام دوری از فرزندان و خانواده ایجاد کند . به توجه به تجارب تاریخی ، تقابل با تکنولوژی مورد تازه‌ای نیست و همواره گروهی بوده‌اند که در ابتدا مخالف ورود تکنولوژی می‌شوند ، مخالفتی که البته توان مقابله به موج ورود تکنولوژی به کشور را ندارد ، اما با توجه به فرهنگ جامعه‌ی ایرانی به نظر می‌رسد لزوم فعالیت فرهنگی در این خصوص به وضوح دیده می‌شود تا شاهد گسترش انواع خشونت های جدید علیه زنان نباشیم . اما در این میان گروهی با حرام اعلام نمودن آن صورت مساله را پاک می‌کنند و گروهی دیگر سعی در کتمان کردن مشکلات و مخاطرات آن می‌کنند.

جمع‌بندی:
با توجه به پتانسیل موجود در فن آوری اطلاعات و ارتباطات همچنین شاخص های موجود در جامعه‌ی اطلاعاتی از جمله دانش‌محور بودن آن، انتظار می‌رود که فن آوری اطلاعات و ارتباطات نقش موثری را در راستای رفع نابرابری‌ها و حل مشکلات برخاسته از تبعیضات جنسیتی برای زنان ایفا نماید، اما در راستای استفاده از بهینه و موثر این فن آوری در راستای بهبود وضعیت زنان چندین موضوع مورد توجه است:
مسائل فنی و زیرساختی و میزان و نحوه‌ی دسترسی به آن
مسائل آموزشی که سبب افزایش استفاده‌ی زنان از فن آوری اطلاعات و ارتباطات می‌شود.
مسائل مرتبط به مسائل فرهنگی و تلاش جهت حل مشکلاتی که بیشتر از آن که ناشی از محدودیت های قانونی – حقوقی است برخاسته از مشکلات فرهنگی ست.
در این راستا نیاز به پروژه‌های هدفمند برای استفاده از فن آوری اطلاعات و ارتباطات برای قدرت بخشی به زنان دیده می‌شود، همچنین لزوم توجه پژوهشگران حوزه‌ی زنان، نسبت به مسائل مربوط به فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات و زنان به‌خصوص در حوزه‌های مرتبط با اشتغال و خشونت دیده می‌شود.

پی‌نوشت و منابع:

درصد سهام بنیاد جانبازان و درصد سهام سازمان تآمین اجتماعی در اپراتورهای خصوصی موبایل قابل توجه است
http://www.tabnak.ir/fa/news/240263/ از رتبه اول ایران در خاورمیانه تا اینترنت ملی
http://www.matma.ir/matma/mnu-internet-penetration.html
http://iraneconomist.com/
http://khaterechador.blogfa.com/
( فرزاد عباس زاده- ظرفیت پذیرش داوطلبان کنکور ارشد در سال تحصیلی88 – سایت اموزش و پرورش استان اردبیل )
http://www.itna.ir/vdcfe1d0.w6dtmagiiw.html
مطالعه‌ی نیازها و انگیزه‌های شغلی در ادارات دولتی – عصمت دانش
سایت دانشگاه صنعتی خواجه نصیر الدین طوسی
– زنان روستایی و تکنولوژی – دکتر معتمد،سید مهدی میردامادی، فرهودگل محمدی
http://www.hamshahrionline.ir/details/193606
http://www.itna.ir/vdcexv8w.jh8nfi9bbj.html
http://www.itna.ir/vdcci0qi.2bqpx8laa2.html
http://wimaxnews.ir/NSite/FullStory/News/?Id=4570 گفت‌وگوی مدیر کل بررسی های اقتصادی وزارت ارتباطات و اطلاعات

دریافت متن کامل این مقاله به زبان انگلیسی