شورای کتاب کودک پنجاه ساله شد

شورای کتاب کودک در حالی روز ۱۹ اسفند ۱۳۹۱ پنجاهمین سالگرد تاسیسش را جشن می‌گیرد که تعداد نهادهای غیردولتی فرهنگی با عمری نصف آن، حتی شاید به تعداد انگشتان یک دست هم نرسد.
در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی کوشش‌هایی برای گسترش و توسعه ادبیات کودک و همین‌طور شیوه‌های جدید آموزش کودکان در ایران آغاز شد. کوشش‌هایی در حوزه‌هایی چون نشر کتاب، ایجاد رشته‌های دانشگاهی، تاسیس مدارسی برای آزمودن شیوه‌های جدید آموزش، انتشار نشریات، برگزاری نمایشگاه‌های کتاب، و کارهایی از این دست.

از جمله این کوشندگان توران میرهادی و لیلی ایمن (آهی) بودند که در اواخر دهه ۱۳۳۰ تصمیم گرفتند نهادی که تمرکز آن بر مسئله ادبیات کودکان و نوجوانان باشد تاسیس کنند. آنها این ایده را با چند نفر از دوستان و همفکران خود در میان گذاشتند و نهایتا در زمستان سال ۱۳۴۱ شورای کتاب کودک با یک هیات موسسین ۳۷ نفره اعلام موجودیت کرد.
علاوه بر توران میرهادی و لیلی ایمن، چهره‌های شناخته شده دیگری هم عضو این هیات موسس بودند، از جمله مهدی آذریزدی (نویسنده کودکان)، بیژن مفید (نمایشنامه‌نویس و کارگردان)، نورالدین زرین‌کلک (تصویرگر)، مرتضی ممیز (تصویرگر)، پرویز کلانتری (تصویرگر)، مهری آهی (مترجم) و منوچهر انور (کارگردان و مترجم).
با توجه به نوپا بودن ادبیات کودکان و نوجوانان در ایران در آن زمان، فعالیت‌های این شورا عملا همه جنبه‌های مربوط به این حوزه را در برمی‌گرفت. اصلی‌تر فعالیت این شورا کمک به تولید خواندنی‌های خوب برای کودکان بود که برای رسیدن به این هدف کارهای مختلفی انجام می‌شد. از ارزیابی کتاب‌های کودک چاپ شده در ایران گرفته تا فراهم کردن زمینه تولید کتاب‌های کودک و نوجوان و بالا رفتن کیفیت آن‌ها، معرفی کتاب‌های خوب کودکی که به زبان‌های خارجی منتشر می‌شد، و برگزاری نمایشگاه‌های کتاب کودک.
این شورا دو سال بعد از تاسیس، به عضویت دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) درآمد که یکی از اصلی‌ترین نهادهای بین‌المللی در ترویج کتاب‌های کودکان است و هر دو سال جایزه هانس کریستین آندرسن را به یک نویسنده و تصویرگر کتاب‌های کودک اهدا می‌کند که معتبرترین جایزه در ادبیات کودک به شمار می‌رود.
یکی از اصلی‌ترین فعالیت‌های شورای کتاب کودک از ابتدای تاسیس که در طول این پنجاه سال هم ادامه داشته، بررسی و ارزیابی همه کتاب‌های منتشر شده در حوزه ادبیات کودک و نوجوان و ارائه فهرست‌هایی بر اساس کیفیت این آثار است. این فهرست ابتدا بر اساس گروه سنی بود و بعدتر تبدیل به فهرست‌های موضوعی شد و در سال‌های اخیر شورای کتاب کودک علاوه بر فهرست کارهای خوب، فهرست کارهای ضعیف و “خارج از فهرست” را هم منتشر می‌کند.
انقلاب سال ۱۳۵۷ در ایران هم که بسیاری از مناسبات را دگرگون کرد و وضعیت بسیاری از نهادهای فرهنگی دولتی و غیردولتی را تغییر داد، مانع ادامه و حتی پس از چندی گسترش فعالیت‌های شورای کتاب کودک نشد.
شاید جدی‌ترین تاثیری که انقلاب ۵۷ بر شورای کتاب کودک گذاشت، مهاجرت لیلی ایمن (آهی) از ایران بود. خانم ایمن از زمان تاسیس شورای کتاب کودک تا سال ۱۳۵۹ همواره دبیر هیات مدیره (مسئول اجرایی) شورا بود و در کنار توران میرهادی یکی از ارکان اصلی این شورا به شمار می‌رفت. با مهاجرت خانم ایمن، نوش‌آفرین انصاری مسئولیت دبیری هیات مدیره شورا را برعهده گرفت و در ۳۲ سال گذشته همواره این مسئولیت را برعهده داشته است. گرچه نام شورای کتاب کودک در این دهه‌ها هر چه بیشتر با توران میرهادی گره خورده و بیشتر کسانی که با شورا سر و کار دارند، او را مادر معنوی شورا می‌دانند.

رویایی که تعبیر شد

اما در همان اولین ماه‌های بعد از انقلاب ۵۷، شورای کتاب شاهد تغییر مهم دیگری هم بود و آن هم این‌که توران میرهادی بعد از سال‌ها بررسی تصمیم گرفت کار تدوین یک فرهنگنامه (دایره‌المعارف) را آغاز کند.
در پاییز سال ۱۳۵۸ دفتر تالیف “فرهنگنامه کودکان و نوجوانان” زیر نظر هیات مدیره شورای کتاب کودک تشکیل شد تا این پروژه بلندپروازانه را پیش ببرد. توران میرهادی از ابتدا تا امروز سرپرستی این فرهنگنامه را که برای کودکان و نوجوانان بین ۱۰ تا ۱۶ سال نوشته می‌شود، برعهده داشته است.
لیلی ایمن، از موسسان شورای کتاب کودک، می‌گوید انتشار فرهنگنامه‌ای برای کودکان و نوجوانان “رویایی بود که تعبیر شد”.
آن‌طور که خانم میرهادی و دیگر دست‌اندرکاران فرهنگنامه در بسیاری از نوشته‌ها و مصاحبه‌های خود اشاره کرده‌اند، دلیل اصلی این موضوع که آنها به جای ترجمه فرهنگنامه‌های معتبر موجود مخصوص کودکان و نوجوانان، تصمیم گرفته‌اند یک فرهنگنامه جدید تدوین کنند این است که در فرهنگنامه‌هایی که در کشورهای غربی تدوین شده، واقعیت‌های تاریخی به ویژه مربوط به تاریخ باستان درست و دقیق بیان نشده است. به گفته آنها در فرهنگنامه‌هایی که در کشورهای غربی تدوین می‌شوند ریشه بیشتر تفکرات نو و اختراع‌های بشر در نهایت به یونان برمی‌گردد در صورتی که واقعیت پذیرفته شده تاریخی در بسیاری موارد تاییدکننده این موضوع نیست. ضمن این‌که در هر صورت در این فرهنگنامه‌ها بسیاری از مدخل‌هایی که قاعدتا دانستن درباره آنها برای یک کودک ایرانی ضروری است، گنجانده نشده است.
اولین جلد فرهنگنامه کودکان و نوجوانان حدود ۱۳ سال بعد از آغاز کار و در سال ۱۳۷۱ منتشر شد و تا امروز و با گذشت بیست سال از انتشار جلد اول، ۱۳ جلد فرهنگنامه منتشر شده است و پیش‌بینی می‌شود فرهنگنامه در نهایت ۲۶ جلد داشته باشد.
فرهنگنامه کودکان و نوجوانان در سال ۱۳۷۷، در دوره ریاست‌جمهوری محمد خاتمی و وزارت عطاءالله مهاجرانی، جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی را دریافت کرد.

رمز ماندگاری

اما چه چیزی باعث شده شورای کتاب کودک در همه این سال‌ها برقرار بماند و تلاطم‌های بزرگ اجتماعی و سیاسی هم موجودیتش را تهدید نکند.
لیلی ایمن، از موسسان شورای کتاب کودک، می‌گوید این ماندگاری دو دلیل داشته. یکی عشق و علاقه اعضای شورا که از روز اول بی هیچ چشمداشت مالی و تنها به عشق کودکان کار کرده‌اند و دیگری مستقل بودن این نهاد از ابتدا تا امروز.
به گفته خانم ایمن، مخارج شورای کتاب کودک در تمام این پنجاه سال با مشارکت اعضای شورا و کمک‌های خیراندیشان تامین شده و هیچ نهاد دولتی به این نهاد کمک نکرده است.
شورای ‘مادر’
در طول پنج دهه‌ای که از عمر شورای کتاب کودک می‌گذرد چند سازمان غیردولتی دیگر هم از دل این شورا بیرون آمده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به این نهادها اشاره کرد:
– موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان که سال ۱۳۷۹ تاسیس شده و در این مدت از جمله مجموعه ده جلدی تاریخ ادبیات کودکان ایران را تدوین کرده است.
– موسسه پژوهشی کودکان دنیا که در سال ۱۳۷۳ تاسیس شده و فعالیت‌هایش بر بالا بردن کیفیت آموزش پیش‌دبستانی در ایران متمرکز است.
– موسسه مادران امروز که در سال ۱۳۷۷ تاسیس شده و در زمینه بهبود روابط اعضای خانواده و مشخصا مادران با کودکان و نوجوانان فعالیت می‌کند.
– انجمن پژوهش‌های آموزشی پویا که در سال ۱۳۵۶ تاسیس شده و در زمینه کیفی‌سازی آموزش و پرورش ایران کار می‌کند.
– کانون فرهنگی توسعه که در سال ۱۳۸۰ تاسیس شده و کار آن کتابخانه‌سازی و ترویج کتابخوانی در روستاها و مناطق محروم و دور افتاده است.
شورای کتاب کودک در حالی روز ۹ اسفند ۱۳۹۱ پنجاهمین تولدش را جشن می‌گیرد که شاید هیچ نهاد فرهنگی غیردولتی در ایران عمری چنین دراز نداشته است. با این وجود آینده شورا خالی از نگرانی نیست. توران میرهادی ۸۵ ساله از اولین روز تاسیس شورا تا امروز محوری‌ترین نقش را در اداره آن داشته است و این سوال در ذهن خیلی از مرتبطین با شورا وجود دارد که آیا زمانی که او نتواند به فعالیت ادامه دهد، شورای کتاب کودک همان شورای ۵۰ سال گذشته خواهد بود؟
این واقعیت که در طول ۳۲ سال گذشته یک نفر (نوش‌آفرین انصاری حالا ۷۳ ساله) دبیر هیات مدیره بوده، توانایی اعضای جوان‌تر هیات مدیره را که البته در سال‌های اخیر تعدادشان بیشتر شده است، برای اداره این شورای پرسابقه را در آینده زیر سوال می‌برد.گرچه هم خانم میرهادی و هم خانم انصاری در مصاحبه‌های خود همواره گفته‌اند نگران آینده شورا نیستند و فکر می‌کنند این نهاد بعد از ۵۰ سال به بلوغی رسیده که با راهبران جدید هم بتواند به فعالیت خود ادامه دهد.

بهمن دارالشفایی

پیوند این مطلب در تارنمای بی بی سی فارسی

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.